ZKS Kültür ve Sanat Yıllığı

 

BÜYÜK SERMAYE, KÜLTÜR SANAT VE YAYINCILIK

 

SEMİHA KAVAK

Cumhuriyet Türkiyesi'ndeki kültür sanat alanında bankalar öteden beri etkili konumdadır. Bu kimi zaman kredi ve reklam desteği kimi zaman ise doğrudan alanın aktörlerinden biri olmak şeklinde gerçekleşmektedir.

Genel Hatlarıyla Banka Yayıncılığının Öncüleri

Durumu genel hatlarıyla özetlemek istediğimizde karşımıza önce Yapı Kredi Bankası çıkar. Bankanın kurucusu Kâzım Taşkent; “Bizim gibi büyük kuruluşların iki görevi vardır. Biri, kendi iştigal konuları ile ilgili görevleri, ikincisi ise, topluma karşı olan görevleridir. Biz kültür ve sanatı seçtik. O yüzden biz, kültür ve sanat bankasıyız” diyerek bankanın kültür faaliyetlerini başlatmış. Bankanın yayıncılığa çocuk yayınlarıyla başlamasının dramatik bir hikâyesi vardır 1945 yılından 1993 yılına kadar kesintilerle yayımlanan. Doğan Kardeş adlı popüler çocuk dergisi bankanın kurucusu Kazım Taşkent’in oğlu Doğan’ın adını taşıyordu. İsviçre’de yatılı okulda okuyan oğlu Doğan’ın Alpler’de on yaşında iken ölümü üzerine Taşkent, onun anısını yaşatmak için bir çocuk dergisi kurmuştu. Yapı Kredi Yayınlarının başlangıçta çocuk yayınlarına yönelmesi aynı zamanda bu alandaki boşluğu doldurmaya yönelikti. Banka çocuk dergisi üzerinden çocukların dünyasına girerek onlara Batı dünyasındakilerin benzeri bir içerik sundu.

Yapı Kredi Yayınları, edebiyattan sanata, çizgi romandan tarihe, felsefeden yemek kitaplarına, çocuk edebiyatından biyografiye, çağdaş sanattan düşünceye farklı alanlardan kitapları ve süreli yayınlarıyla, kültürün her alanına açıldı. Ayrıca, Yapı Kredi Araştırma Kütüphanesi hem Osmanlı hem de Cumhuriyet dönemine ait gazete ve dergilerden geniş bir koleksiyon oluşturdu. Yayınevi birçok etkili yazarla ve bazı hak sahipleriyle de anlaşarak kültür dünyasının merkezine yerleşti. Sabahattin Ali, Nâzım Hikmet, Yaşar Kemal, Ece Ayhan, Cemal Süreya, Adalet Ağaoğlu, Sait Faik Abasıyanık gibi aralarında sol, muhalif isimlerin de bulunduğu birçok yazarın kitaplarını bünyesinde topladı. Yayınevi aynı zamanda dağıtım ağı da kurarak kitap piyasasında hâkimiyetini artırdı. Ayrıca, sesli kitap yayıncılığında önemli mesafeler aldı.

Sektörün bir diğer önemli aktörünü destekleyen Türkiye İş Bankası ülkenin modernleşerek gelişmesi için her alanda imkânlar sunan bir kuruluş olmaktan öte bir konuma sahipti. Çok partili siyasi sisteme geçilmesinin ardından resmî ideolojinin kalıcı hâle gelebilmesi için kültür sanat alanında faaliyet göstermenin önemi ortadaydı. Bankanın yayıncılık alanındaki kuruculuk görevini üstlenen Hasan Âli Yücel Millî Eğitim Bakanlığı döneminde resmî ideolojinin kültür üzerinden yerleşmesi için son derece önemli faaliyetlerde bulunmuştu.

Toplumsal değişimin kültürle sağlanabileceğine inanan Hasan Ali Yücel’in İş Bankasının Kültür Yayınlarının başında olması bakanlık dönemi yayıncılık faaliyetlerinin sürdürülmesi demekti. Beklendiği gibi Yücel, daha önce başlattığı dünya klasiklerinin Türkçe yayınlanmasını burada sürdürdü. 1956’da kurulan yayınevinin ilk kitabı, Mustafa Kemal’in Zabit ve Kumandan ile Hasbihal’i oldu. Ardından kapsamlı bir Atatürk kütüphanesini oluşturacak kitaplarla çeviri eserler geldi.

İş Bankası Yayınları Hasan Âli Yücel sonrasında da aynı çizgiyi devam ettirdi. Klasik eserler serisinin yanı sıra aynı çerçeve içerisine konabilecek birçok eser okuyucuyla buluşturuldu. Banka kültür alanındaki faaliyetlerini sadece yayıncılıkla sınırlı tutmadı, başka sanat alanlarında da yer aldı, sanat dünyasında çeşitli sponsorluklarda bulundu. Bankanın kitap yayıncılığına başladığı yıldan bugüne kadar yayımladığı kitapların çizgisinde bir hayli değişikliğe gidilmiş fakat yayınların kamusal ağırlığı edebiyat alanıyla sınırlanmıştır. Oysa yayınevi tarihten ekonomiye, bilimden çocuk kitaplarına, incelemelerden sosyolojiye kadar geniş bir yelpazede önemli eserler yayımlıyor.

Yeni Aktörler

Görüldüğü üzere Türkiye’nin en eski özel bankalarından olan Türkiye İş Bankası ve Yapı Kredi Bankası kültür ve yayıncılık dünyamızda en etkili iki bankadır. Kültürel faaliyetleri incelendiğinde Cumhuriyet ideolojisinin serpilip, gelişmesi için ortak bir çizgiye sahip oldukları görülür. Finans alanında etkili olabilmenin yolunun kültür alanında da etkin olmaktan geçtiğini değerlendiren bu iki banka bu alanlarda her geçen gün yeni atılımlar ve çeşitlemeler yaparak toplumsal etkisini artırmakta. Bu iki bankanın rekabet içerisinde kültürel alana hâkim olma çabaları başka bankaları da harekete geçirmiş ve onları da bu alana yönlendirmiştir. Akbank, TEB, Garanti BBVA, Şekerbank, Halkbank Finansbank, Odeabank, DenizBank, Ziraat, Vakıfbank ve katılım bankaları da genelde kültür sanat özelde kitap yayıncılığı alanında faaliyetlerde bulunmaktalar.

Kültür sanat alanında aktif bankalardan biri olan Akbank 1971 yılından itibaren yayıncılık alanında fakat belirgin bir hat oluşturabilmiş değil. Önceleri çocuk ve ekonomi kitaplarına yönelen banka son yıllarda ise sanat kitaplarına ağırlık vermektedir.  DenizBank’ın yayınevi bilimsel araştırma, sanat ve edebiyat başta olmak üzere kültür etkinlikleri düzenlemek ve bu tip etkinliklere destek olmak amacıyla 2004 yılında kuruldu. Kurum sesli kitap yayıncılığının yanı sıra sayısı kırkı bulan kitabı yayın dünyasına kazandırmıştır. Şekerbank gibi özel diğer bankalar da benzer şekilde birkaç kitap yayınlamakla yetinmişlerdir.

Ziraat Bankası, yayıncılık alanında beklenenin hayli altında faaliyette bulunan bankalardan biri konumundadır. Çıkardığı kitaplar arasında tarih, tiyatro, ekonomi, hukuk ve tarım gibi konuları ele alan yayınlar bulunmakta. Halk Bankası yemekten, aileye, edebiyata, felsefeye, polisiyeden, klasik müziğe kadar birçok farklı alanda kitap yayımlıyor. Banka gönüllü kitapseverlerin katkılarıyla da, şehir merkezlerine uzak ilkokul, ortaokul ve huzurevlerine kütüphane kurulması hedefiyle “Gülümseyen Kitap” adlı bir proje yürütmektedir.

Vakıflar Bankası 2018 yılında “Ve benzersiz kitaplar” mottosuyla VakıfBank Kültür Yayınlarını kurdu. Beşinci yaşını kutlayan yayınevi, edebiyat, tarih, iktisat, felsefe, insan ve toplum, sanat konulu kitaplar neşretti. Aynı zamanda Kant Araştırmaları adıyla bir dergi de çıkaran yayınevinin çevirileri ve diğer yayınları farklı açılardan ele alınıp tartışılmayı hak ediyor.

Katılım bankalarından Albaraka Türk 2019 yılında “bu toprakların düşünce geleneğine sahip çıkarken, onu çağdaş gelişmelerle zenginleştirmek ve özgün terkiplerle geleceğe taşımak” hedefiyle yayın dünyasına adım attı. Banka politikasına uygun olarak Albaraka Yayınları adıyla yayımladığı birçok kitapla kendinden söz ettirdi. İktisat, yönetim, günümüz ahvali, İslam iktisadı alanlarında önemli telif ve tercüme eserleri yayımlayan banka başka kültürel alanlarda da hizmetlerde bulunmakta. Kuveyt Türk ise birbirinden farklı temalı birkaç kitap yayımlamış bulunmakta. Türkiye Finans da az kitap basan bankalar arasında yer almakta.

Banka Yayıncılığı, Sektör ve Beklentiler

Dünyanın hemen her yerinde para ve çeşitli krediler ve bireylere yönelik ihtiyaçlar üzerinden parayla para kazanan ve kapitalizmin finans ayağı konumundaki bankaların sosyal sorumluluk üstlenmesi ve çeşitli kültürel faaliyette bulunması belki de kendileri açısından bir zaruret olarak ortaya çıktı. Bu doğrultuda bankalar da nihayetinde bir dünya görüşünün finansal uzantısı olarak toplumun yönlendirilmesine katkıda bulunmayı önemli görmekteler. Türkiye’de bu noktada en önemli işleve sahip olan İş Bankası ve Yapı Kredi Bankası toplumsal değişime katkı sunma açısından öncü örnekler olarak görülebilirler. Bu iki kurumun kurduğu yayınevlerinin bilhassa ilk yıllarda yayınladıkları kitaplara, anlaştıkları yazarlara bakıldığında kendilerince bir kültürel hedef güttüklerini söyleyebiliriz. Bu bankaları örnek alan diğer özel bankalar da kitap yayıncılığında bu iki bankayla rekabet edebilmenin güçlüklerini görerek, henüz yaygınlaşmamış ve desteğe ihtiyaç duyulan diğer sanat, kültür alanlarında faaliyet göstererek varlıklarını öne çıkarma yoluna girmiş bulunmaktalar.

Günümüzde bankalar kurdukları yayınevlerinin çıkardığı kitaplarla müşterileriyle aynı zamanda kültür üzerinden bir bağ kuruyorlar. Banka yayınevleri popüler kitapların yayın haklarını elinde tutup, onları basmanın yanı sıra getirisi olmayacağı düşüncesiyle basılmayan kitaplara da destek olup, onları yayın dünyasına kazandırıyorlar. Böylece hem yayıncılık pazarının gelişmesini sağlıyor hem de bundan ötürü saygınlık elde ediyorlar.

Bankaların yayıncılık alanına yönelmeleri okuyucu açısından son derece olumlu bir faaliyet görülse de diğer yayıncılar bankaların kitap piyasasında tekelleşmesinden, popüler kitapların yayın haklarını satın almalarından ve çok okunan yazarlarla anlaşmalar yapmalarından olumsuz etkilenmekteler. Diğer yayıncılarsa genelde satışları daha az yazarlarla yetinmek zorunda kalıyorlar. Finans sorunu olmayan bankaların ucuz kâğıt temin etmeleri, fazla miktarda baskı nedeniyle baskı maliyetlerinin diğer yayınevlerine göre ucuz olması, çıkan kitaplar için bankaların reklam vermesi gibi durumlar düşünüldüğünde diğer yayınevlerinin bankalarla rekabet edebilmesi neredeyse imkânsız gibi. Öte yandan her ne kadar bankalar kültür sanata yatırım yapar durumda olsalar da bu alana yaptıkları yatırımlar kazançlarına göre epey az. Banka yayınevleri dağıtım ağı, satış için zincir mağaza gibi faaliyetlerde mevcut yapıları kullanıyor, bu alanlarda ciddi yatırımdan kaçınıyorlar. Bankalardan beklenen, piyasa dengelerini de koruyacak şekilde yayıncılığa verdikleri desteği artırmaları. Ayrıca Türkiye gerçeklerini dikkate alarak her kesimi kuşatıcı kitaplar yayınlamaları.