YENİ ŞAFAK - MUSTAFA ÖZÇELİK İLE SÖYLEŞİ
Semiha Kavak
Yunus Emre üzerine çeşitli eserleriniz ve bunlarla ilgili
aldığınız birçok ödülünüz var. Son olarak Türkiye Yazarlar Birliği İstanbul
Şubesi’nin düzenlediği Edebiyat Mevsimi Festivali’nde “Gönül Dili Yunus” adlı
eserinizde Deneme Dalında ödül aldınız. Kitabınızdan yola çıkarak sormak
istiyorum; Yunus’un, gönül diliyle anlattığı şey nedir?
Yunus Emre’yi “âşık, miskin, derviş” gibi sıfatlarla da anlatabiliriz ama
Anadolu’da meydana getirdiği etkiyi anlamada en uygun sıfat “gönül şairi”
ifadesidir. Zira kendisinin dünyaya gelme gayesini “Ben gelmedim davi
için/Benim işim sevi için/Dostun evi gönüllerdir/Gönüller yapmaya geldim”
şeklinde açıklar. Gönül, genel manada tasavvufta, özel manada ise Yunus Emre’de
“Hakk’ın tecellgahı” olarak görülür. Buna göre gönül, mecazen “beytullah”tır.
Allah’ın nazarı orayadır. İnsan, gönlünü masivadan arındırarak onu Hakk’ın
tecellilerinin mekânı haline getirdiğinde hakikat ve marifet bilgisinin de muhatabı
olur. Bu bilgiyle nasiplenir. İşte Yunus Emre, bunu başarabilmiş bahtlı
kullardandır. O, bu gönül arınmasıyla çağının gönlü kırık insanlarını irşad ve
ihya ederek bir gönül inkılabı gerçekleştirmiş, Anadolu onun birliğe dayalı,
farklılıkları hoş gören, muhabbeti ve bütün varlıklara saygıyı esas alan bu
tavrıyla Moğol travmasını, Selçuklu devletinin çöküşün getirdiği sorunları
aşarak Osmanlı devletini kurmayı başarmıştır.
HAKKA YÖNELİK BİR ŞAİR
Yunus, çeşitli yönleriyle sadece edebiyatımızda değil,
Türkçe’nin kullanımından, tasavvufa kadar çeşitli alanlarda örnek gösterilen
bir isim. Önemli görüldüğü kadar eleştireni de var. Sizce öven ve eleştirenleri
dikkate aldığımızda Yunus nereye oturuyor?
Yunus Emre, bir tasavvuf şairidir. Bu anlayış, dıştan bir bakışla
anlaşılamaz. Çünkü kendine mahsus özel bir anlam dünyası vardır. Bu dünyaya
girebilmek için kavramlarına aşina olmak gerekir. İşte hem bu konudaki bilgi
yetersizliğinden hem de tasavvufa muhalif olma gibi bir tutumdan dolayı eleştiri okları zaman zaman Yunus Emre’ye de
yöneltilmiştir. Bunlara bir de Yunus Emre’yi kendi ideolojik anlayışlarına
dayanak yapmak isteyenlerin onu asli kimliğinden uzak bir yerde göstererek yine
bu eleştirilere zemin hazırladıkları meselesini de eklemek lazımdır. Yine
Yunus’a batılı bir gözle bakmak da başka bir sebep olarak söylenebilir. Bu tür
eleştiri sahiplerine göre; Yunus Emre bir Batıni, kalenderi dervişidir. O
yüzden merkezi İslam anlayışından uzak bir heteredoks anlayışı yansıtır.
Hayatın ve soysal hadislerin dışında pasif bir karakterdir. Olumsuz yaklaşım
gösterenlerin eleştirileri bu şekilde özetlenebilir. Tasavvufu ve dolayısıyla
Yunus’u kendi gerçekliği içerisinde anlayanlar ise onu hem din hem dil
tutumuyla Anadolu’da Kur’an ve sünnet temelli bir din ve tasavvuf anlayışını
inşa etmiş bir şahsiyet olarak görürüler. Yunus’un duygu ve düşüncelerini
anlatırken kullandığı dil de ona olumlu yaklaşımın bir başka haklı sebebidir.
Zira o, Türkçe’yi bir edebiyat ve din dili haline getirmiş, böyle bir dille çok
zor anlaşılabilecek vahdet-i vücud anlayışını hemen herkesin anlayacağı bir
sadelikte anlatarak hem din hem dil anlamında çok önemli bir iş yapmıştır.
Fakat sadeliği basit ifade olarak anlamamak lazımdır. Yunus’un Türkçeye
kazandırdığı en önemli değer, basitlik değil sadelik, yüzeysellik değil
derinliktir. Bundan dolayı edebiyatımızın en zengin damarı olan şiirimiz tarih
boyunca hep Yunus Emre üzerinde yürüyüşünü sürdürerek bugünlere
ulaşmıştır.
MİLLİLİKTEN EVRENSELLİĞE YÜKSELTEN BİR ANLAYIŞ
Sabahattin Eyüpoğlu “Yunus Emre” adlı eserinde Yunus için; “O Bütün dindarlığına ve müslüman görünüşüne rağmen hiçbir dinin adamı değil, tersine, bütün dinlerin ötesinde, camilerin, kiliselerin dışında, kitapsız, tapınmasız, törensiz, kıblesiz bir inancın adımıdır. Bu inancın tek kuralı, yasası sevgidir.” diyerek Yunus’u hümanist bir yaklaşımla her şeyin üzerinde “sevgi” ile donanmış bir isim olarak tanımlar. Yunus’a bu şekilde yaklaşanlar için neler söylenebilir?
Evet, o dönemin hakim paradigması biraz da Yunus’u hem İslam gerçeğinden
uzak yerde konumlandırmak hem de batılların kabul edeceği bir çerçeveye sokmak
gibi gayelerle Yunus’u hümanist olarak görmek ve göstermek istemiştir. Bu
değerlendirme, önyargı ile birlikte aynı zamanda bir cehaletin ürünüdür. Zira
batıda Hümanizm çağı Yunus’tan çok sonra başlamıştır. Hümanizmle tasavvuf arasında
insanı sevme meselesi müşterek bir kavram gibi görünse bile bu sevginin temeli, anlamı aynı değildir. Hümanizmde
insan Tanrı’dan bağımsız hatta kopuk bir şekilde ele alınır. Hatta Tanrı yerine
ikame edilir. Yunus Emre de ise insan sevgisinin kaynağında Kur’anın öğrettiği
sevgi anlayışı esastır. Bu anlayışın temelinde Allah’a yani Yaradan’a ilişkin
sevgi ve ona bağlı olarak insan sevgisi vardır. Hatta bu yaratılmışa olan sevgi,
insanla da sınırlı kalmaz ve yaratılmış bütün varlıkları sevmeyi kapsar. Zaten Yunus Emre, bu tür iddiaların
önünü daha yaşadığı zamanda “Yaradılmışı severiz Yaradan’dan ötürü” diyerek
kesmiş ve sevgi konusundaki duruşunu çok net bir şekilde ortaya koymuştur. Onun
yetmiş iki millete bir gözle bakma, Tanrı inancını mabede ve belli ritüellere has
kılmama konusundaki tavrı ise onu din, mabed, İslam ve millet anlayışından
uzaklaştırmaz. Yunus, dinin özünü, ahlakını esas aldığı için onun anlamını
ritüellerle, mekanlarla sınırlamak isteyen bir anlayışa karşı çıkar. Onun için
dar anlamda mabed cami, geniş anlamda
bütün kainattır. Yine sevilmesi gerekenler ise özelde aynı değerleri taşıdığı
insanlar yahut kendi milleti olmakla birlikte geniş anlamada bütün insanlardır.
Zira onlar fıtratta kardeşidir. Yunus’u millilikten evrenselliğe yükselten de
bu kuşatıcı anlayışıdır. Tabi bunun temelinde Allah inancımızın O’nu “Bütün
alemlerin Rabbi” olarak görmek şeklinde olması, Hz. Peygamberin “alemlere
rahmet olarak gönderilmesi” ve Kur’an’ın son kitap olarak yine bütün bir
insanlığı muhatap alması anlayışı ile ilgilidir.
Yunus Emre’nin eserleri, yaşadığı dönem ve mezarı
hakkında çeşitli rivayetler var. Hatta yurdumuzun çeşitli yerlerinde Yunus Emre
Türbesi var. İşin içine menkıbeleri de katarsak gerçek Yunus kim, nasıl biri,
ona biçebileceğimiz müşahhas bir yer var mı?
İinsan fani, Hak bakidir. Yunus, bundan dolayı maddesiyle değil manasıyla,
şahsi hikayesiyle değil şiirleriyle var olmayı istemiştir. Çünkü onlar Hak
ilhamlı mana sözleridir. Kalıcı olması ve bilinmesi gerekenler onlar olmalıdır.
Bu yüzden o manasıyla olduğu gibi kabri ile de pek çok yerdedir. Diğer yandan
onun yaygın şöhreti, her yerde şiir söyleyen diğer Yunus’ların “bizim Yunus” dediğimiz asıl Yunus’la var
olmak istemeleri de Yunus kabirleri meselesinin başka bir sebebidir. Bir başka
önemli sebep ise Yunus Emre, tasavvuf eğitimini tamamladıktan sonra mürşidi
Tapduk Emre tarafından Anadolu’ya irşad gezilerine gönderilmiş, o da
Anadolu’nun pek çok yerine seyahatler yapmıştır. Vefatından sonra ise onun
hatırasını taşıyan bu yerler ona hürmeten makamlar inşa etmişlerdir. Bu yüzden
B. Vahapzade’nin de dediği gibi “ bir yerde ölüp bin yerde kendisine mezar/makam
yapılan” bir isim olmuştur. Bu konuda müşahhas bilgi olarak ise şunu
söyleyebiliriz. Yunus, en eski kaynaklara göre Eskişehir’den geçen Porsuk
çayının Sakarya ırmağına karıştığı yer olan Sarıköy’de doğmuş, Konya’da
medrese, Nallaıhan’ın Emre Sultan köyünde tasavvuf eğitimi almış, ardından
Anadoludaki irşad gezilerinden sonra tekrar doğduğu köy olan Sarıköy’e dönerek
orada vefat etmiştir. Dolaysıyla kabri oradadır. Kabrinin olduğu ileri sürülen
ama bizim makamı demeyi tercih ettiğimiz yerler ise Aksaray, Manisa, Erzurum,
Isparta, Ordu/Ünye gibi sayısı on sekiz bulan yerlerdir. Buradaki kabirler,
başta dediğimiz gibi ya makamdır ya da başak Yunuslara aittir. Ama Anadoludaki seyahatleri
ve o dönemdeki tekkelerin dini-tasavvufi ve sosyal misyonlarından dolayı
Yunus’un bu sayılan şehirlerle de bir irtibatı olduğu düşünülebilir.
Bugüne kadar Yunus
Emre ile ilgili birçok eser yazıldı. Sizin eserlerinizi dışında tutarsak; sizce
Yunus’u en gerçekçi anlatan eserler hangisi?
Yunus, Meşrutiyet yıllarına kadar halk ve tekke muhitlerinde bilinen bir
isimdi. Kadim Osmanlı kaynaklarında ise ona dair kısa bilgiler yer alıyordu.
Bizi onu M. Fuat Köprülü’nün 1918’de yazdığı “Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar”
adlı eseriyle tanıdık. Bu kitap, Yunus kitaplarının başlangıcını teşkil eder.
Ondan sonra ne söylenmiş ve yazılmışsa kaynağı bu kitaptır. Ama bu eser, çok
değerli olmakla birlikte Yunus’a ilişkin yorumlarında bazı problemler de taşımaktadır.
Köprülüden sonra Burhan Toprak ise 1933’te yeni alfabe ile Yunus Divanını bize kazandıran
ilk isimdir. Daha sonra bu konuda ağırlıklı olarak Abdülbaki Gölpınarlı
çalışmış Yunus’un hem biyografisini hem şiirlerini daha geniş kapsamda incelemiştir. Daha
önemlisi ise hem Divanını hem de Risaletün Nushiyye adlı eserini neşrederek büyük
bir hizmet yapmıştır. Dolayısıyla bu üç ismi/eseri önemsemek gerekir. Ama Yunus’u
bir mutasavvıf şair olarak ele alma anlamında en doğru değerlendirmeleri Sezai Karakoç
yapmıştır. Bu yüzden sahih bir Yunus portresi anlamında onun Yunus Emre kitabı çok
önemlidir. Sonradan bu eserlere pek çok yeni eser daha katılmışsa da
söylenenler/yazılanlar bu temel eserler çerçevesindendir. Sonuç olarak Temel
kaynak eser olarak Köprülü’nün, Divan olarak Gölpınarlı’nın yorum olarak
Karakoç’un eserleri önemlidir. Bu ifade diğerlerini önemsizleştirmez elbette.
Onlar da Yunus’un tanıması,anlaşılması konusunda elbette katkı sunan eserler
olmuştur. Ama bu katkı diğerlerine göre sınırlıdır.
Günümüz dünyası insanına Yunus’tan neler taşınabilir?
Yunus bize nelerin önderliğini yapabilir?
Yunus, bir beytinde “Her dem yeniden doğarız/Bizden kim usanası” diyerek
sözlerinin hiçbir zaman önemini,
etkisini yitirmeyeceğini ifade etmiştir. Bu durumu başka bir beytinde de “Yunus
senin sözlerin, manadır bilenlere/Söyleniser sözlerin devr ü zaman içinde.”
Şeklinde söyler. Ona böyle söyleten şey, sözlerinin kaynağının Kur’an ve Hadis
kaynaklı olmasıdır. Bunu da yine “Yunus'un sözü şiirden amma aslı Kitap'tan /Hadîs ile dinene key bil sâdık
olmak gerek” beytinden anlıyoruz. Yunus, bundan dolayı samimi inancın,
birliğin, kardeşliğin, dostluğun, yardımlaşmanın, kötülüğü, çirkinliği ortadan
kaldırmanın, tabiat ve çevreyi korumanın, adaletin, hakkaniyetli paylaşımın
sözcüsüdür, tebliğcisi ve temsilcisidir. Başka bir boyuttan baktığımızda ise
yaratılışa, hayata, aşka, ölüme, bilgiye vb. vahiy perspektifli bir anlam
yükleyen ve bu anlamı insanlara kazandırmak isteyen biri olduğu görülür. İşte
bu değerler, adaletsizliğin, savaşların, cinayetlerin, nefretin,
ötekileştirmenin hüküm sürdüğü bir dünyada hepimizin ihtiyaç duyduğu şeylerdir.
Yunus, buna göre yeryüzünde bir anlam çerçevesinde insanca barış ve sevgi
içinde yaşamamızı sağlayacak bir yol rehberidir. İnancı, milliyeti ne olursa
olsun bu değerler aklı başında hiç bir insanın karşı çıkacağı değerler
değildir. Bizim bütün sorunumuz, Yunus’un bu anlamda ve bağlamda anlama zorluğu
çekmemiz hem de gerek kendi coğrafyamızda gerekse dünyada tanıtamayışımızdır.
İnşallah, 2021 Yunus Emre yılında bunlar gerçekleşir. Biz de bütün insanlık da
dünya da onun tanır, anlar ve onun felsefesi ışığında yeni bir dünya kurarız.
Yunus Emre’nin çağı zaman dilimi olarak, Anadolu
Selçuklularının sonu ile Osman Gazi devirlerini içine alan bir devir. Devrin
olaylarının Yunus’un düşünce dünyasına sizce nasıl bir etkisi olmuş?
Her insan gibi büyük kabul edilen insanlar da yaşadıkları çağdan
etkilenirler ama diğer insanlara göre etkilendikleri o çağı da etkilerler. Denidiğinzi
gibi Yunus 13. Asrın son çeyreği ile 14. Asrın ilk çeyreğinde yaşadı. Bu dönem
hem bir çöküntü hem de ayağa kalkış dönemdir. Selçuklu yıkılmıştır ama Osmanlı
kurulmuştur. Bu sürecin en önemli sıkıntısı Moğol işgalidir. Selçukludaki
çözülmenin ardından ayrı ayrı beyliklerin kurulmasıdır. B,ir diğer problem ise
bu karmaşık süreçte orta çıkan ve sapkınlık olarak niteleyebileceğimiz bazı
dini-tasavvufi akımlar ve mensuplarıdır. İşte hem maddi hem manevi planda
gerçekleşen bu travmanın yaralarını Yunus Emre ve devrin Mevşana, Hacı Bektaş,
Ahi Evran, Nasreddin Hoca, Şeyh Ede Balı gibi isimler sarmış, insanın ayağa
kalıp birliğini, dirliğini Osman Beyin önderliğinde tekrar sağlayarak bir cihan
devlerini kurmuştur. İşte hem yıkılış hem fetret hem de tekrar ayağa kalkış
sürecinde Yunus, en etkili isimlerin başında
gelir. Kan, kin, düşmanlık, fitne çağı olduğu için de onun söylemi bu zehirlere şifa olabilecek sevgi,
kardeşlik, birlik, dayanışma gibi konular etrafında olmuştur.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder